DAMCILI MAĞARASINDA APARILMIŞ ARXEOLOJİ TƏDQİQATLAR,

QAZAX, QƏRBİ AZƏRBAYCAN

 

2018-ci il MÖVSÜMÜ ÜZRƏ ÇÖL TƏDQİQATLARININ HESABATI

(9-20 İYUL 2018 Cİ İL)

 

Yoşihiro Nişiaki

Azərbaycanda Yaponiya Arxeologiya Missiyası, Tokio Universiteti, Universitet Muzeyi, Tokio

2018-ci il

 

ÖN SÖZ

 

Tarixə qədərki arxeologiya üzrə Azərbaycan-Yaponiya müştərək tədqiqat layihəsi 2008-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu ilə Yaponiyanın Tokio Universitetinin Universitet Muzeyi tərəfindən başlanılmışdır.Bu layihə Neolit arxeologiyasına xüsusi diqqət yetirməklə Azərbaycanda ərzaq məhsulları istehsalının iqtisadiyyatının inkişaf mənbələrini öyrənmək məqsədi ilə işlənmişdir.Layihə çərçivəsində, müvafiq olaraq, Göytəpədə və Orta Kür vadisində yerləşən Hacı Elamxanlıtəpədə Erkən Neolitə aid iki mühüm abidə tədqiq olunmuşdur. 2008-2015-ci illər ərzində aparılan qazıntılar çox əhəmiyyətli nəticələr vermişlər.Bu səylər Neolit dövrü Azərbaycan mədəniyyətinin ən erkən mərhələsində, o cümlədən b.e.ə. 6-cı minilliyin əvvəllərinə aid hadisələr daxil olmaqla, baş vermis mədəni prosesləriaşkar etmişdir.Azərbaycanda əvvəllər keçirilməmiş dəqiq stratiqrafik qazıntılar və intensiv radiokarbon xronologiyaxüsusilə mühüm töhfələr vermişdir. Bu səylər bizə sözügedən rayonda baş vermis mədəni hadisələri görünməmiş miqyasda sənədləşdirməyə imkanverdi.

 

Bu mühüm müştərək tədqiqat layihəsini işləmək üçün Orta Kür vadisində ovçuların-yığıcıların sosial-iqtisadi əsasları haqqında məlumat əldə etmək məqsədilə Neolitə qədərki dövrün (yəni Mezolit və Paleolitin) tədqiqi üzrə yeniçöl işlərinə başlanmışdır.Beləliklə Daş Salahlı yaxınlığında, Avey dağlarında, Damcılı mağarasında qazıntılar 2016-cı ildən başlandı.Yenə də bu tədqiqat bizim məqsədlərimizlə bilavasitə əlaqəli bir neçə mühüm kəşflərə vəsilə oldu.Ən vacibi isə Cənubi Qafqazda ilk dəfə təhlükəsiz stratiqrafik nöqteyi-nəzərdən Son Mezolit dövrünə aid məskənlərin aşkarlanmasıdır.Bu, konkret arxeoloji məlumatlara əsaslanaraq, yerli Mezolit ovçu-yığıcıları ilə yeni, gəlmə Neolit kəndli-fermerlər arasında qarşılıqlı münasibətlərin öyrənilməsi üçün yeni tədqiqat proqramının hazırlanmasına zəmin yaratdı.

 

Bizim 2018-ci il tədqiqatlarımız iki məqsəd daşıyırdı. Birincisi, Orta Kür vadisində Mezolitdən Neolitə keçidi daha sürətlə nəzərdən keçirmək üçün Damcılı mağarasını qazmaq idi. İkincisi Göytəpədə qazıntılar zamanı tapılmış kolleksiyadan Neolit dövrünə aid saxsı parçalarından sistematik nümunələr götürmək idi. Bu Cənubi Qafqazın Neolit icması üçün ümumi olan erkən saxsı qabların funksiyalarını və ya istifadə məqsədlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə arxeometrik təhlildə istifadə üçün material dəstinin işlənməsi üçün edilmişdir.

 

Mən bu məhsuldar tədqiqatın həyata keçirilməsində göstərdikləri səylərə görə bizimlə əməkdaşlıq edən bütün təşkilatlara və ayrı-ayrı şəxslərə minnətdarlığımı bildirmək istərdim. Tədqiqat doktor Səadət Əliyevanın təmsil etdiyi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin “Avey” Dövlət Tarixi-Mədəniyyət Qoruğu, doktor Maisə Rəhimovanin təmsil etdiyi Azərbaycan Respublikasının Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutuvə professor Gen Suvanın rəhbərlik etdiyi Yaponiyanın Tokio Universitetinin Universitet Muzeyi arasında qarşılıqlı anlaşma çərçivəsində aparılmışdır.Biz lazımi çöl işlərini yerinə yetirməyə icazə verdiklərinə görə bu təşkilatlara səmimi minnətdarlığımızı bildiririk.

 

Azərbaycan tərəfindən aşağıdakı tərkibdə tədqiqat qrupu da bizə dəyərli elmi biliklər verməklə yanaşı, lazım gəldikdə, təcrübi dəstək də göstərmişdir(* rəhbər):

Dr. Azad Zeynalov* (Tarixəqədərki dövr), Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutuDr. Mənsur Mənsurov (Tarixəqədərki dövr), Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu

Dr. Musa Mursaqulov (İncəsənət Tarixi), “Keşikçidağ” Dövlət Tarixi-Mədəniyyət Qoruğu cənabYaqubMəmmədov (Antropologiya), Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu

xanımÜlviyyə Heydərova (Arxeologiya), Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu

 

Cari mövsümün yapon missiyası aşağıdakı üzvlərdən ibarətdir(* rəhbər):

professor Yoşihiro Nişiaki* (Tarixəqədərki dövr), Tokio Universiteti

cənab Kazuya Şimoqama (Arxeologiya), Qədim Şərq Muzeyi

xanım ÇieAkaşi (Arxeobotanika), Tokio Universiteti

xanım SaijiArayi (Zooarxeologiya), Yüksək Tədqiqatlar Ali Universiteti

xanımFumikaİkeyama(Arxeologiya),Tokio Universitetinin doktorantı

cənabHironobuKirihara(Arxeologiya),Vaseda Universitetinin doktorantı

Dr. Yoşiki Miyata (Arxeometriya), Kanazava Universiteti

Dr. Akiko Horiuçi (Arxeometriya), Beynəlxalq Xristian Universiteti

 

2018-ci ildə çöl işlərinə Yaponiyanın Təhsil, Mədəniyyət, İdman, Elm və Texnologiya Nazirliyi maliyyə dəstəyi (№ 16H06408) göstərmişdir.Biz bu təşkilatlara və ayrı-ayrı şəxslərə göstərdikləri köməyə görə çox minnətdarıq.

Yoşihiro Nişiaki

Yaponiyanın Tokio Universitetinin

Universitet Muzeyi,oktyabr, 2018-ci il

 

Azərbaycanın mədəniyyət və turizm naziri, əlahəzrət doktor Əbülfəs Mürsəl oğlu Qarayev 19 iyul 2018-ci il tarixində Damcılı mağarasını ziyarət etmişdir.

 

Üz qabığındakı fotoşəkil: Damcılı mağarasının içində yerləşən damcı çanağı (terrasdan görünüş)

 

1.    DAMCILI MAĞARASINDA QAZINTILAR,  2018-ci il

 

• Giriş

Damcılı mağarası Avey dağının şərq daqətəyi ərazilərində yerləşmişdir. Bu Qərbi Azərbaycanda, Daş Salahlıdan təxminən 3 km qərbə və Qazaxdan 20 km şimal-qərbə doğrudur (şəkil1).Bu, Kür çayının sağ sahilinə tökülən, Salahlı çayının qolu olan, Damcılı çayının vadisinin mənsəbində yerləşən böyük mağaradır. Mağara cənuba doğru meyllidir, örtülü ərazisi təxminən 70 m-dir, eni isə təxminən 7 m-dir (şəkil2). Yaxınlıqdakı mağara şimal-şərqdə yerləşir (o əyanilik xatirinə Damcılı 2 kimi qeyd olunmuşdur).Bu ikinci mağara həmçinin təxminən 40 m uzunluğa malikdir.Bununla belə, onun o qədər də hündür olmayan tavanı, təxminən 5 m enində və 3 m hündürlüyündə sahəni qoruyur.Bizim2016-cı ildə apardığımız qazıntılar göstərdilər ki, Damcılı 2 mağarasında tarixəqədərki çöküntülər mövcud deyil.

 

Bizim əsas məqsədli mağaramız Damcılı I tarixəqədərki ərazi kimi yarım əsr əvvəl eyniləşdirilmişdi. Məhəmməd Hüseynov 1956 və 1957-ci illərdə geniş qazıntı işləri aparmışdır. Nəticələr tarixəqədərki dövrün araşdırılması üçün böyük potensialın olduğunu nümayiş etdirdi, lakin mürəkkəb stratiqrafik məzmunları da aşkar etdi. Hüseynov yazırdı ki, “Damcılı mağarasında qazıntılar zamanı tapılmış və tədqiq edilmiş çöküntülərdə Orta və Son Paleolitə, həmçininMezolit və Neolitə aid qismən dağılmış qatlar aşkar edilmişdir”(Hüseynov 2010: 212. Hüseynov, M. 2010. Azərbaycanda Aşağı Paleolit. Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, səh. 212). Başqa sözlə desək, ciddi stratiqrafik pozuntular, Orta Paleolitdən başlayaraq, hətta mağara müxtəlif dövrlərdə dəfələrlə tarixəqədərki icmalarla tutulduqda belə, baş verə bilərdi. Bununla yanaşı, bizim 2016-cı ildə 7-ci və 9-cu quyularda sınaq qazıntılarımız (şəkil 2) göstərdi ki, stratiqrafik dəyişikliklər, çox güman ki, yalnız mağaranın qərb hissəsində, su mənbələrinə yaxın yerlərdə müşahidə edilmişdir. Məsələn, 10-cu quyuda tərkibi daha çox əhəngdaşından ibarət olan üç metrlik bölmədə çöküntülərin pozulması müşahidə olunmuşdur. Bu stratiqrafik müşahidə Hüseynovun təqdim etdiyi ilə tam olaraq üst-üstə düşür. Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunda saxlanılan, dərc olunmamış arxiv göstərir ki, artefakt daşıyıcısı olan təbəqə (təbiətən ikinci dərəcəli olmasına baxmayaraq), təxminən 4 m qalınlığı olan steril çöküntü təbəqəsinin altında yerləşmişdir.

 

Digər tərəfdən, bizim 2016 və 2017-ci il qazıntılarımız zamanı 7-ci və 9-cu quyularda arxeoloji çöküntülərin çox yaxşı saxlanıldığı, toxunulmaz qalmış sahə aşkar edilmişdir. Bu açılış mağaranın su mənbələrindən uzaqda yerləşən şərq hissəsinin ciddi pozulmalara məruz qalmadığını göstərdi. 9-cu quyu qazıntılar üçün əsas meydança kimi müəyyən edildi, bu da 7-ci quyunun yaxınlığında Kababxananın tikintisinin qarşısını almağa imkan verdi. 2016-cı ildə qazıntı quyusu 2×2 m-ə ölçüsündə idi, 2017-ci ildə isə 3x3m-ə ölçüsündə oldu. 2018-ci ildə quyu əlavə olaraq genişləndirilərək 4×5 m-ə ölçüsünə çatdırılmışdır (şəkil 2, 3).

 

 

Şəkil 1. Damcılı vadisinin başlanğıcında olan Mədəniyyət və İstirahət Parkının ümumi görünüşü. Mağara yaşıllıqlar arasında gizlənib.

 

 

Şəkil 3.9-cu quyuda qazıntı məqsədi ilə qurulmuş tor sistemi (üzü şimala doğru)

 

Əvvəlki mövsümlərdə olduğu kimi, 1×1 m-ə ölçüdə tordan istifadə edilmişdir. Kvadratlar hərf işarələrinə uyğun, şərq-qərb oxu boyunca, rum rəqəmləri isə şimal-cənub oxu boyuncaistifadə olunmaqla müəyyənləşdirilirdilər. 2018-ci ildə quyu 20 kvadratdan ibarət idi:Z0-3,A0-3, B0-3 vəC0-3. Lakin, əvvəlki mövsümlərdə olduğu kimi, təhlükəsizlik problemləri bizə təsir göstərdi, məhdud sahəli dərin qazıntıları məhdudlaşdırdıq (sözügedən mövsümdə bu məhdudlaşdırılmış A0-2 və B0-2 sahələrindən ibarət idi, eyni zamanda digər kvadratlar yer səthindən 1,2 m dərinlikdə Tunc dövrunə aid çöküntülər ləğv edildikdən sonra dayandırılmışlar). Bu mövsümdə nail olunan ən dərin nöqtə təxminən 4,4 m idi. Lakin filizə rast gəlinməmişdir. Bütün bu xalkolit və daha erkən dövrlərə aid çöküntüləri 3 mm-lik gözlüklü aparatdan istifadə etməklə ələyirdilər (Şəkil 4 və 5). Mezolit çöküntüləri kifayət qədər yapışan çöküntülərin olması və bu dövrə aid kiçik mikrolitik artefaktların aşkar edilməsi məqsədilə nəm halda ələnmişdilər.

 

Şəkil 4.Damcılıda qazıntılar zamanı quru-ələnən material

 

Şəkil 5. Damcılı mağarasından nəm Mezolit çöküntüləri

 

1.2     Mədəni ardıcıllıq

2016-2017-ci illərdə 9-cu quyuda qazıntılar aşağıdakı mədəni stratiqrafiyanı müəyyənləşdirməyə imkan verdi:

Vahid1:Orta əsrlər dövrü, b.e.-n 8-10-cu əsrlərinə aid dövrlərdən biri də daxil olmaqla;~50sm qalınlığı olan bir neçə məzarlıq

Vahid 2: B.e.ə. 3-cü minillik – Tunc dövrü (təxminənb.e.ə. 2800–2200-cü illər); 40 sm-ə qədər qalınlığa malik, nisbətən yumşaq və bircinsli çöküntülər; tünd boz rəngli kül və buxarıların izləri; Tunc dövrünə aid nəfis narıncı-qəhvəyi rəngli qablar

Vahid3: B.e.ə. 5-ci minilliyin sonu – 4-cü minilliyin əvvəlini əhatə edən Xalkonit dövrü(təxminənb.e.ə. 4500–3700-cü illər);~30-50 sm qalınlıqlı; yalnız 9-cu quyu; yığcam boz-qəhvəyi çöküntülər və az sayda xırda əhəngdaşları; bir neçə ocaq və daş tikinti sahələri; son Xalkolit dövrünə aid yandırılmış qumlar

Vahid4: B.e.ə. 6-cı minilliyin ortaları – Neolit dövrü (təxminənb.e.ə. 6000–5300-cü illər); ~1-1,2 m qalınlığında; qırmızımtıl-qəhvəyi torpaq və tünd boz kül təbəqələri; 9-cu quyunun aşağı hissəsində buxarılar; az miqdarda Neolit saxsısı

Vahid5: B.e.ə. 7-ci minilliyin sonları Mezolit dövrü (b.e.ə. təxminən 6400–6000-ci illər); ~1 m qalınlığında; tərkibində çoxlu miqdarda 10-60 sm diametrli əhəngdaşılı çaydaşları olan qırmızımtıl-qəhvəyi və sarımtıl-boz təbəqələr; bəzi sahələrdə kül ləkələri və əhəngdaşının toplanması; Mezolit dövrünə aid saxsı

 

2018-ci il mövsümü ümumi stratiqrafiyanı təsdiq etdi(Şəkil6). O həmçinin bu ardıcıllığın aşağı hissəsində Orta Paleolit çöküntülərinə təsir göstərdi (Vahid 6 kimi göstərilib). Neolit, Mezolit və Orta Paleolit də daxil olmaqla, bizim məqsədli dövrlərimizin müşahidələri aşağıdakılardan ibarətdir.

 

Şəkil 6.Qərbdivarının stratiqrafiyası (A0 və A1 kvadratları)

 

Vahid 4

Neolit çöküntüləri özlüyündə nisbətən qalın, minimum üç sedimentoloji təbəqəyə malik təbəqədən ibarətdir.Bu sahədə o qədər də çox olmayan, Göytəpədə tapılmış Neolit dövrü saxsı qablarla müzakirə edilə bilən, üslubi özəlliklərə malik saxsı qab aşkar edilmişdir.Dulusçuluq sənəti yalnız iki üst təbəqədə təzahür etdiyindən və ən son təbəqə saxsı olduğundan (Şəkil 7), bu vahidi güman ki, iki fazaya bölmək olar.Neolitin erkən mərhələsində saxsı qablardan nadir hallarda istifadə Hacı Elamlıtəpə və digər sahələrdə aparılmış qazıntılar zamanı təsdiq edilmişdir. Ən aşağı təbəqə çoxlu miqdarda qara külün olması ilə xarakterizə edilirdi, onların arasında bir neçə döşəmə qeydə alınmışdı (Şəkil8). Bu döşəmələrdə daşda qazılmış, təxminən 70 sm diametri olan ocaq yerləşirdi. Bu yanmış qırmızımtıl-qəhvəyi torpaqla və səpələnmiş ağac kömürü ilə bağlıdır.

Şəkil.7 Vahid 4-dən tapılmış Neolit dövrü litoloji artefaktları (9-cu quyu, A0-10).

 

 

Şəkil 8.Vahid 4-n ən aşağı təbəqəsindən Neolit ocağı (9-cu quyu, A0-12) (üzü qərbə doğru)

 

 

Vahid 5

2016 və 2017-ci il mövsümlərində əldə olunmuş radiokarbon məlumatları bu vahidin b.e.ə. 7-ci minilliyin axırlarına, Mezolitin sonuna aid edilə biləcəyini göstərir. Bu mövsüm boyu aşkar olunmuş mədəni icmalar bu xronoloji qiymətləndirməni təsdiq edir. Burayalnız təbii saxsı məmulatları deyil, həmçinin mikrolitik alətlər topluları daxildir ki, onlar da daha çox obsidian olmayan xammaldan hazırlanırdı (şəkil 9). Əvvəlki qazıntılar göstərdilər ki, bu vahid iki əsas sedimentoloji təbəqədən ibarətdir (yəni qırmızımtıl-qəhvəyi və sarımtıl-boz) və onlar bir-birindən aydın görünən kül təbəqəsi ilə ayrılır. Bu mövsüm ərzində aparılmış qazıntılar bu bölgünü təsdiq etdilər. Bu nəticə Vahid 5-i, Vahid 4-də müşahidə edildiyi kimi, çox güman ki, iki hissəyə bölməyin mümkün olduğunu göstərir. Hazırda bunu dəqiqləşdirmək üçün radiokarbon tədqiqat keçirilir.İnsan fəaliyyətinin izləri (məsələn, Neolit buxarılar) bu vahiddə aydın görünmür.Bununla belə, biz kül təbəqələrini və 10-60 sm diametrli əhəngdaşılı çaydaşlarının paylanmasını müəyyən etdik (Şəkil 10). Bu isə tikintinin mümkünlüyünü sübut edə bilər, hansı ki, növbəti mövsümlər ərzində qazıntı sahəsinin genişləndirilməsinəticəsində qiymətləndiriləcək.

Şəkil 9. Vahid 5-dən Mezolit dövrü litoloji artefaktlar (9-cu quyu, A0-18)

 

Şəkil 10.Vahid 5-də daş toplusu (9-cu quyu, A0-17/ B0-12) (üzü şimala tərəf)

 

 

Vahid 6

Orta Paleolit və Mezolitə aid artefaktlar əvvəlki mövsümlərdə vahid 5-də daha tez-tez tapılsa da, Mezolitlə Paleolit arasında stratiqrafik bölgü o qədər də aydın deyildi. Lakin qazıntı sahələrinin böyüdülməsi göstərdi ki, Orta Paleolit təbəqəsi yuxarı təbəqələrdən aydın şəkildə ayrılır. Bu dövrün zədələnməmiş təbəqəsi qaramtıl-boz lildən ibarət olmaqla, yalnız mağaranın divarına yaxın yerdə paylanmışdır və 40 sm-ə qədər qalınlığa malik idi, lakin mağaranın ağzı istiqamətində kəskin surətdə azalmışdır. Çox güman ki, bu Orta Paleolit dövründən sonra baş vermiş güclü eroziyanın nəticəsidir. Litoloji toplular özlüyündə Levallua əsaslı kürəciklərin istehsalından ibarətdir (şəkil 11). Burada dəqiq insan fəaliyyətinin izləri (məsələn, ocaqlar və ya daş qurğular) müəyyən edilməmişdir. Lüminessens üsulu ilə optik stimullaşdırmaya yararlı torpaq nümunələri radiometrik məlumatlar əldə etmək məqsədilə götürülmüşdür (şəkil 12).

 

B0 kvadratı daha erkən mədəni qatların mövcudluğunu yoxlamaq məqsədilə Orta Paleolitdən təxminən 1 m aşağı qazılmışdır. Tərkibində əhəngdaşı çaylaqları olan bərk, sarımtıl-qəhvəyi torpaq müəyyən edilmişdir. Sanki bu gələcəkdə də davam edəcəkdi. Bu baş versə də nəticəsiz oldu. Ona görə də bu səviyyədə qazıntılar dayandırılmışdır.

 

Şəkil 11.Vahid 5-da Orta Paleolit artefaktları (9-cu quyu, B0-9)

 

Şəkil 12. Vahid 6-da OSL nümunə götürmə nöqtələri (9-cu quyu, A0/B0, Şimal divarı)

 

1.3     Nəticə

Damcılı mağarasında 2016 və 2017-ci illərdə aparılmış qazıntılar Orta Paleolitdə başlanan və bütün Halosen boyu davam edən parlaq mədəni ardıcıllığı aşkar etmişlər.Lakin dərin zondlamanın ekspozisiyasının məhdudluğu ucbatından stratiqrafik məzmunlar heç də hər yerdə aydın deyildi.Bütün bunlar sözügedən mövsümün təhlükəsizlik problemlərinin, işin məhdudlaşdırılmasının nəticəsi idi. Bununla belə, B1, B2 və B3 kvadratının bir hissəsi, A1-3 (1,4 m x 2,5 m) kvadratlarının A0-3/B0-3 (2 m x 3 m) sahələrində qazıntıların genişləndirilməsi(əvvəlki sahədən 1,5 dəfədən yuxarı) bizə stratiqrafik məzmunları daha dəqiq başa düşməyə imkan verən yeni ideyalar verdi.

 

Birincisi, bu mövsüm şimala doğru, mağaranın divarının altı boyu paylanmış dərin mədəni qatları nümayış etdirdi. Onlar torpağın səthində görünməz idilər. Həqiqətən də, mağaranın indiki divarında gizlənmiş A0 və B0 kvadratlarının qazıntısı (şəkil 2) mümkün olmuşdu. Növbəti mövsümdə qazıntılar həmçinin A99 və B99 kvadratlarında həyata keçiriləcək. Divardakı dərin boşluq mağaranın formalaşdırılması prosesinin nəticəsi və Pleystosenin çay sistemində çayın təsirinin nəticəsi kimi izah edilir. Bu rayon damcılı suvarma sistemi xəttindən uzaqda yerləşdiyindən, intensiv insan fəaliyyəti izlərinin təzahür etməsi göslənilir.

 

İkincisi, 2017-ci ilin qazıntıları göstərdilər ki, sahənin xronologiyası Mezolit və Neolit dövrlərini əhatə etməklə, əsas dövr ərzində ərzaq məhsulları istehsalının regional iqtisadiyyatının meydana gəlməsini əhatə edir. Neolit vahidini (Vahid 4) minimum 2 fazaya bölmək olar. Bu vahidin son fazasından götürülmüş saxsılar Göytəpədə aşkar edilmiş dövrün ümumi müasiri olduğunu, eyni zamanda daha üst fazadan toplanmış saxsının güman ki, Hacı Elamxanlıtəpənin fazasına uyğun olduğunu göstərir. Bu zaman belə bir sual yarana bilər, daha erkən fazadan tapılmış keramika-qranit kompleksləri həqiqətən də Mezolit dövrünə aiddirlər, çünkilitoloji komplekslər (əhəmiyyətli sayda obsidian artefaktlar da daxil olmaqla) bunun əvəzinə Neoliti göstərirlər. Analoji olaraq, Mezolit vahidini (Vahid 5) həmçinin iki fazaya bölmək olar. Beləliklə, stratiqrafik müşahidələrə əsaslanan interpretasiya, bu vahiddə iki müxtəlif sedimentoloji təbəqənin mövcudluğunu göstərir. Hazırda bu imkanı aydınlaşdırmaq məqsədilə artefaktların radiokarbon məlumatlarının toplanması və təhlili aparılır. Bu müşahidələr Damcılı ardıcıllığının Mezolit-Neolit keçidinin dəqiq başa düşülməsinə və ya onun Azərbaycanın bir yerində ilk dəfə əvəzlənməsinə əhəmiyyətli töhfə verəcəyini ehtimal etməyə imkan verir.

 

Üçüncüsü,Orta Paleolitin ilkin təbəqələrinin açılması həmçinin böyük uğur idi. Yalnız Orta Paleolitin bir neçə sahəsi stratiqrafik nəzarət tipli qazıntılarla müşayiət olunmuşdu. Damcılı mağarasında, Vahid 4-də litoloji məmulatlar az sayda tapılsa da, tədqiqata mühüm əlavə sayılır. O əsasən Levallua kürəciklərindən və retuş alətlərindən ibarətdir; qazıntı yerindən əldə olunan məmulatların çox az miqdarı bərpa olunmuşdur.Bu onu göstərir ki, litoloji artefaktlar burada istehsal edilməmiş, mağaraya hazır məmulatlar şəklində gətirilmişlər. Həmçinin bu interpretasiyanı obsidian, çaxmaqdaşı, xalsedon da daxil olmaqla, artefaktların istehsalında istifadə olunmuş çoxsaylı xammal müxtəlifliyi dəstəkləyir(Şəkil 11). Qonşu ölkələrdə aparılmış xronoloji tədqiqatlar göstərir ki, onlar ən azı iki fazadan ibarətdir, bu zaman birinci, daha erkən faza üzərində retuşlu uzunsov nöqtələr olan zəngin tiyə istehsalı, ikincisi isə kürə əsaslı, üzərində retuşlu qısa nöqtələri olan məmulatlarla xarakterizə olunur. Damcılı mağarasında Vahid 6-dan tapılan toplu bu modeldə Son Mustyö dövrünü xatırladır. Lakin, bu, yalnız ilkin, 9-cu quyunun materialları əsasında edilən interpretasiyadır.1950-ci illərdə Hüseynov tərəfindən aparılmış qazıntıların materialları başqa perspektivi nümayiş etdirir. Bizim Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunda materialları təkrarən öyrənməyimiz xammal kimi qaramtıl-boz vulkanik süxurdan istifadəyə üstünlük verildiyini göstərir. Bu isə bizim qazıntılarımız zamanı nadir hallarda rast gəlinirdi. Bu uyğunsuzluğu bir çox nöqteyi-nəzərdən interpretasiya etmək olar. Məsələn, bu, iki müxtəlif qazıntı sahəsində Orta Paleolitin funksional və ya xronoloji dəyişkənliyini əks etdirə bilər. Belə dəyişkənlik mağaranın bu yerinin Orta Paleolitdə yaşamış neandertalların davranış dəyişkənliyinin öyrənilməsi nöqteyi-nəzərindən potensialını vurğulayır. İstənilən halda Damcılı mağarasında Orta Paleolit kompleksinin dəqiq öyrənilməsi, sözsüz ki, Cənubi Qafqazda müasir insanların əmələ gəlməsindən əvvəl dövrün mədəni dinamikasını daha yaxşı anlamağa kömək edir.

 

2.         ÜZVİ QALIQLARIN TƏHLİLİ MƏQSƏDİLƏ GÖYTƏPƏDƏN GÖTÜRÜLMÜŞ NEOLİT SAXSI NÜMUNƏLƏRİ

Göytəpənin Neolit saxsı toplusu qədim ərzaq landşaftının bərpası üçün bəzi ipucular verə bilər. Tapılmış saxsılar arasında tez-tez müşahidə edilən qara ləkəli materiallar qida məhsullarını birbaşa odun üstündə bişirmək üçün saxsı qablardan dəfələrlə istifadə edildiyini ehtimal etməyə imkan verir. Materiallar müxtəlif qida məhsullarından, o cümlədən əhlilləşdirilmiş vəhşi heyvanlardan, bitkilərdən və ya ehtimal ki, süd məhsullarından qalan qədim üzvi qalıqları özündə saxlaya bilər. Bizim əsas qayğımız əsasən süd istehsalının ilkin üsullarından necə istifadə olunmasını və ikinci istehsal məhsulundan istifadə müddətlərini öyrənmək idi.

 

Göytəpədə saxsı qabların necə istifadə olunduğu və xüsusilə Cənubi Qafqazda Son Neolit dövründə süd məhsullarından istifadənin gündəmdə olub-olmaması barədə məsələni həll etmək üçün biz Bakıda yerləşən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunda üzvi qalıqları təhlil etmək məqsədilə Göytəpənin Son Neolit təbəqələrindən (1-4-cü təbəqələr) 32 saxsı qalığı nümunəsi götürdük (AZGT-16-danAZGT-47-ə qədər hamısından: cədvələ və şəkil 13-ə baxın).Təhlil üçün biz əsasən mineral tərkibli, yandırılmış qablardan və üzərində makroskopik şəkildə görünən saxsı parçalarından, həmçinin müqayisə üçün bəzi başqa qab qruplarından nümunələr götürdük.

 

Nümunə götürmə prosesi doktor Yoşiki Miyata və professor Akiko Hriuçi tərəfindən qəbul olunmuş protokollardan istifadə etməklə həyata keçirilmişdir: əvvəlcə götürülmüş saxsı parçası nümunələrinin ekzogen lipidlərdən təmizləmək məqsədilə iç səthlərielektrik burğu aləti ilə təmizlənmişdir. İkincisi, tərkibində lipid qalıqları (yağ turşuları) olan təqribən 2 q saxsı matrisa əldə etmək üçün açıq səthlər həlledici ilə yuyulmuş burğu ucluğunun köməyi ilə kirşanlanmışdır. Hər nümunə ayrılıqda, təmiz şüşə flakonlarda saxlanılır (şəkil14).

 

Bütün bu elmi nümunələr mikroanaliz laboratoriyasında, Yaponiyanın Tokio Universitetinin Universitet Muzeyinin Tandem Sürətləndiricisində (MALT) təhlil edilməlidir. Çıxarılmış nümunələr əlavə olaraq həm adi lipidlərin tam çıxarılması üsulu ilə, həm də daha müasir kiçik miqyaslı üsulla emal edilir və lipid qalıqlarının təhlili törəmə məhsulları təhlil etmək məqsədilə qaz xromatoqrafiya kütlə spektrometriyasının köməyi ilə aparılır (QX-МS).

 

Biz həmçinin həmtədqiqatçımız doktor Fərhad Quliyevun iltifatı sayəsində, Azərbaycan Respublikasında yetişən bir neçə müasir dənli (C3 bitkiləri) və darı (C4 bitkiləri) nümunələri topladıq. Bu nümunələrdən alınmış biokimyəvi məlumat toplusu qazıntılar zamanı tapılan müxtəlif bitki növlərinə xas qədim lipid qalıqlarının eyniləşdirilməsi üçün istinad biomarkeri kimi faydalı ola bilər. Eyni sahədən götürülmüş fauna nümunəsi də keramika qalıqları haqqında məlumatlarla müqayisədə nəzərdən keçiriləcək.Birləşdirilmiş və interpretasiya olunmuş bütün bu məlumatlarla yanaşı, bizim təhlil Neolit saxsı qablarından və qida hazırlanması texnologiyalarından istifadənin daha etibarlı olduğunu göstərə bilər.

 

Şəkil13.Götürülmüş saxsı parçaları nümunələrinə misal (solda: AZGT-16 kuzə fraqmenti; sağda AZGT-22 qabın əsasının fraqmenti)

 

Şəkil 14.Nümunə götürülməsi səhnəsi (Prof. Akiko Horiuçi)