Damcılı mağara düşərgəsi – Qazax, Azərbaycanda yüz min illik tarix
Damcılı mağara düşərgəsi Azərbaycanın ən qədim tarixi abidələrindən biridir. Azərbaycanın qərbində, Qazax rayonunda fəaliyyət göstərən “Avey” Dövlət Tarix-Mədəniyyət qoruğunun ərazisində yerləşir.
1953-cü ildə rusiyalı arxeoloq Sergey Zamyatnin və azərbaycanlı arxeoloq Məmmədəli Hüseynovun Qazax rayonunda birgə apardıqları kəşfiyyat işləri Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycan ərazisində Paleolit dövrünə aid insan məskənlərinin mövcudluğu ilə bağlı tərəddüdlər dəyişdirdi. Qazax rayonundakı Damcılı mağarası həmin araşdırmaların ən parlaq nəticələrindən biri oldu.
Damcılı mağara düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Paleolit , Mezolit, Neolit və Eneolit dövrlərinə aid minlərlə daş alət — qaşovlar, levallua texnikasında hazırlanmış itiuclu alətlər, bıçaqlar, kəsici alətlər, bizlər — qədim insanın əmək fəaliyyətinə və ətraf mühitlə münasibətinə dair əhəmiyyətli ipucları verdi. Ərazidə tapılan 7 minə qədər daş məmulatı və 2 mindən çox ovlanmış heyvanların sümükləri bölgədə uzunmüddətli mədəni davamlılıq və ardıcıl məskunlaşma proseslərinin baş verdiyini sübut edir. Məmmədəli Hüseynovun Azərbaycan ərazisində apardığı arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində respublikamızın ərazisində Paleolit dövrünün mövcud olması elmi əsaslarla sübuta yetirilmişdir.
“Avey” Dövlət Tarix-Mədəniyyət qoruğunda arxeoloji qazıntı işlərinin ikinci mərhələsi 2015-ci ildə aparılmışdır. 2015-ci ildə Damcılı ərazisində yeni mərhələyə qədəm qoyan tədqiqatlar artıq beynəlxalq miqyasda həyata keçirilməyə başladı. Yaponiyanın Tokio Universitetindən professor Yoşihiro Nişiakinin rəhbərlik etdiyi arxeoloji heyət Mədəniyyət Nazirliyinin təşəbbüsü, “Avey” Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğunun dəvəti ilə əraziyə gəlmiş, geniş miqyaslı kəşfiyyat işlərinə başlamışdır.
Damcılı mağarası və mağara düşərgəsinin ətrafında dünya əhəmiyyətli arxeoloji irsi kompleks tədqiq etmək üçün 3 tərəfli uzunmüddətli beynəlxalq memorandum imzalanmışdır. Bu memorandum Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən “Avey” Dövlət Tarix-Mədəniyyət qoruğu, AMEA-nın Arxeologiya və Antroplogiya İnstitutu, Yaponiyanın Tokio Universitetinin Universitet Muzeyi arasında bağlanmışdır. Nəticədə 2016-cı ildən etibarən Damcılı mağara düşərgəsində sistemli arxeoloji qazıntılar yenidən başlamış və 2023-cü ilədək fasiləsiz davam etdirilmişdir.
Arxeoloji tədqiqatların aparıldığı müddətdə Azərbaycan-Yaponiya ortaq Arxeoloji Ekspedisiyası tərəfindən də vurğulandığı kimi, bu mağaranın tarixinin yüz min il və ya daha əvvələ qədər uzandığı məlum olmuşdur. Mağarada Neandertallar, Mezolit dövrü ovçu-yığıcılar, Cənubi Qafqazda ən qədim Neolit dövrü əkinçilər, Antik və Orta əsrlərdə və daha sonrakı dövrlərdə müxəlif icmalar davamlı olaraq yaşamışdır.
Damcılı mağara düşərgəsində aparılmış arxeoloji qazıntılar Paleolit dövründən Orta əsrlərə qədər uzanan və 4 metrdən daha qalın çöküntüləri olan mükəmməl bir mədəni stratiqrafiya ortaya çıxarmışdır. Belə bir yer Cənubi Qafqazda kəşf edilmiş ilk yerdir. Araşdırmaların nəticələrinə əsasən, Damcılı mağarasının tarixi aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir:
Paleolit dövrü – Tədqiqatlar zamanı əldə olunan ən qədim tapıntılar Neandertalların Azərbaycanda yaşadığı bir dövr olan Orta Paleolit dövrünə aiddir. Daş alətlər arasında ovlamaq üçün istifadə edilən nizə ucları və ov heyvanlarını doğramaq üçün istifadə edilən qaşovlar mövcuddur. Əsas xammal yerli çaxmaqdaşı və vulkanik qayalardır; lakin Kiçik Qafqazın dağlıq bölgələrindən gətirilmiş az miqdarda obsidian da istifadə edilmişdir.
Mezolit dövrü – Damcılı Mağarasında radiokarbon analizləri nəticəsində 8500-8000 il əvvələ aid təbəqədə Mezolit dövrü ovçu-yığıcılarına aid yaşayış izləri tapılmışdır. Onlar vəhşi qoyun, maral və donuz ovlamaq üçün mikrolit ox ucları istehsal etmişlər. Tısbağa qınından hazırlanmış qab parçaları və vəhşi donuzun dişindən hazırlanmış bəzək əşyaları da tapılmışdır. Bu dövrə aid ən böyük kəşflərdən biri kiçik bir insan fiqurudur. Qumdaşından hazırlanmış daşın üzərinə bir insanın saç düzümünü və geyimini təsvir etmək üçün detallı cizgilər həkk olunmuşdur, heykəlciyin cinsiyyəti məlum deyil. Belə bir heykəlcik Cənubi Qafqazda indiyə qədər tapılmamışdır. Damcılı fiquru Göytəpə və Tovuzda tapılan neolit dövrü əkinçiləri tərəfindən hazırlanmış fiqurlardan bariz şəkildə fərqləndiyinə görə, Mezolit dövrü ovçu-yığıcılarının simvolik dünyagörüşündən Neolit dövrü əkinçiliyinə keçidin tədqiqi üçün çox əhəmiyyətlidir.
Neolit dövrü – Bu dövr radiokarbon analizi nəticəsində təxminən 8000-7300 il əvvələ aid edilərək Damcılı Mağarasında ilk əkinçilərin meydana çıxdığı dövrdür. Mağaradan əldə edilən tapıntılar göstərir ki, bu dövrdə buğda, arpa və mərcimək əkinçiliyi, həmçinin qoyun, keçi və mal-qara heyvandarlığı Türkiyə, Suriya və İran kimi Cənub-Qərbi Asiyanın məhsuldar aypara bölgələrindən gətirilmişdir. Saxsı qab istehsalı və cilalanmış daş alətlərin hazırlanması da ehtimal ki, bu dövrdə başlamışdır.
Xalkolit – Bu Damcılı Mağarasının 6500-5700 il əvvələ aid edilən və az miqdarda saxsı qab parçaları və daş alətlərlə təmsil olunan bir dövrüdür.
Tunc dövrü – Qazax bölgəsində bu dövrə aid çox sayda kurqan aşkar edilmişdir. Ehtimallara əsasən kurqanlar yerləşən ərazini tərk edən çobanlar zaman-zaman bu mağaraya baş çəkmişlər.
Antik dövrdən orta əsrlərə qədər – Damcılı mağarasında aparılan qazıntılar ən azı eramızdan əvvəl VI əsrdən eramızın X əsrinə qədər olan dövrlərdə insan məskunlaşmalarına dair sübutlar ortaya çıxarmışdır. Tapıntılar arasında dəmir alətlər və şirli saxsı qablar yer almaqdadır.
Damcılı mağarasının qədim dövrlərdən bəri insanları məskunlaşması üçün özünə cəlb etdiyi aydındır.
Damcılı mağarası yalnız yerli yox, həm də dünya arxeologiyası üçün əhəmiyyətli mədəniyyət daşıyıcısı kimi çıxış edir. Burada müşahidə olunan mədəni qatların ardıcıllığı, texnoloji dəyişikliklər və həyat tərzindəki təkamül elementləri qədim insanın adaptasiya və inkişaf bacarıqlarını göstərir. Bütün bunlar Damcılını Cənubi Qafqazın paleolit xəritəsində mühüm tədqiqat nöqtəsinə çevirir.
Damjili Cave Camp – A Hundred Thousand Years of History in Gazakh, Azerbaijan
Damjili Cave Camp is one of the oldest historical monuments in Azerbaijan. It is located in the territory of the “Avey” State Historical and Cultural Reserve, operating in the Gazakh district in the western part of Azerbaijan.
In 1953, exploratory work jointly conducted by Russian archaeologist Sergey Zamyatnin and Azerbaijani archaeologist Mammadali Huseynov in the Gazakh region changed the existing doubts about the presence of Paleolithic human settlements in the South Caucasus, including Azerbaijan. The Damjili cave in Gazakh became one of the brightest results of these investigations.
Archaeological excavations carried out at the Damjili Cave Camp revealed thousands of stone tools belonging to the Paleolithic, Mesolithic, Neolithic, and Chalcolithic periods — scrapers, sharp-edged tools made with the Levallois technique, knives, cutting tools, and awls — providing significant clues about the labor activity of ancient humans and their relationship with the surrounding environment. Nearly 7,000 stone artifacts and over 2,000 bones of hunted animals found in the area prove the occurrence of long-term cultural continuity and successive settlement processes in the region. As a result of Mammadali Huseynov’s archaeological research in the territory of Azerbaijan, the existence of the Paleolithic period in our country was scientifically proven.
The second phase of archaeological excavations in the “Avey” State Historical and Cultural Reserve was conducted in 2015. The research that began a new stage in 2015 at Damjili was already being carried out on an international scale. An archaeological team led by Professor Yoshihiro Nishiaki from the University of Tokyo in Japan arrived at the site at the invitation of the “Avey” State Historical and Cultural Reserve and under the initiative of the Ministry of Culture, starting large-scale reconnaissance works.
To study the globally significant archaeological heritage complex in and around the Damjili cave and cave camp, a long-term trilateral international memorandum was signed. This memorandum was concluded between the Ministry of Culture, the “Avey” State Historical and Cultural Reserve, the Institute of Archaeology and Anthropology of the National Academy of Sciences of Azerbaijan, and the University Museum of the University of Tokyo. As a result, systematic archaeological excavations at the Damjili Cave Camp resumed from 2016 and continued without interruption until 2023.
As emphasized by the Azerbaijan-Japan Joint Archaeological Expedition during the excavations, it became clear that the history of this cave extends back one hundred thousand years or even earlier. Neanderthals, Mesolithic hunter-gatherers, the earliest Neolithic farmers in the South Caucasus, and various communities in the Antiquity, Middle Ages, and subsequent periods continuously lived in this cave.
Archaeological excavations at the Damjili Cave Camp revealed a perfect cultural stratigraphy with sediment layers more than 4 meters thick, extending from the Paleolithic period to the Middle Ages. This is the first site of its kind discovered in the South Caucasus. Based on the results of the investigations, the history of the Damjili cave has been defined as follows:
Paleolithic period – The oldest findings obtained during the research belong to the Middle Paleolithic period, a time when Neanderthals lived in Azerbaijan. Among the stone tools are spearheads used for hunting and scrapers used for butchering game. The primary raw materials were local flint and volcanic rocks; however, small quantities of obsidian brought from the mountainous regions of the Lesser Caucasus were also used.
Mesolithic period – According to radiocarbon analyses, traces of Mesolithic hunter-gatherer settlements were found in a layer dating to approximately 8,500–8,000 years ago in Damjili Cave. These people produced microlithic arrowheads to hunt wild sheep, deer, and boar. Fragments of containers made from turtle shells and ornaments made from wild boar tusks were also found. One of the most significant discoveries from this period is a small human figurine. Detailed engravings carved into a sandstone surface depict a person’s hairstyle and clothing; the figurine’s gender is unknown. Such a sculpture has not been found in the South Caucasus until now. As the Damjili figurine differs clearly from the figurines made by Neolithic farmers discovered at Goytepe and Tovuz, it is extremely important for studying the symbolic worldview of Mesolithic hunter-gatherers and the transition to Neolithic agriculture.
Neolithic period – Radiocarbon analysis dates this period to approximately 8,000–7,300 years ago, marking the emergence of the first farmers in Damjili Cave. The findings from the cave show that the cultivation of wheat, barley, and lentils, as well as the domestication of sheep, goats, and cattle, were brought from the Fertile Crescent regions such as Turkey, Syria, and Iran. The production of pottery and the manufacture of polished stone tools also likely began during this period.
Chalcolithic period (Copper Age) – This is a period dating to approximately 6,500–5,700 years ago in Damjili Cave, represented by a small number of pottery fragments and stone tools.
Bronze Age – Numerous kurgans (burial mounds) belonging to this period have been discovered in the Gazakh region. It is assumed that herders who left the area where the kurgans are located occasionally visited this cave.
From Antiquity to the Middle Ages – Excavations in Damjili Cave have uncovered evidence of human habitation from at least the 6th century BCE to the 10th century CE. Among the finds are iron tools and glazed ceramic vessels.
It is clear that Damjili Cave has attracted human habitation since ancient times.
Damjili Cave is not only of local, but also of global archaeological importance as a carrier of significant cultural heritage. The continuity of cultural layers, technological changes, and the evolution of lifestyle observed here reflect the ancient human capacity for adaptation and development. All of this transforms Damjili into a crucial research point on the Paleolithic map of the South Caucasus.